Mong cải thiện thực trạng “nóng”         

“Bộ tiêu chí về môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống” mới được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành theo Quyết định số: 2068/QĐ-BVHTTDL đang được chú ý bởi nó chạm đến lĩnh vực cứ nói đến là thấy “nóng”: Lễ hội truyền thống.

Nhiều năm qua, vào mùa hội lễ, chủ yếu tập trung 3 tháng xuân, nhiều thực trạng vẫn được nêu lên như những vấn đề nổi cộm, nan giải. Thương mại hóa, dịch vụ lộn xộn, giá cả “chặt chém”, mất vệ sinh, ô nhiễm môi trường, ùn tắc giao thông, ý thức kém của một bộ phận du khách, khách thập phương, bất cập trong việc đặt hòm công đức, tiền giọt dầu, bản sắc lễ hội có nguy cơ phai nhạt… Hàng loạt chủ đề đã và còn gây chú ý trên các mặt báo trước, trong dịp diễn ra hàng trăm, hàng nghìn lễ hội truyền thống trên khắp các vùng miền, địa phương.

Chính vì thế, việc đưa ra các tiêu chí để căn cứ theo đó mà tổ chức, duy trì, tham gia lễ hội cho tốt hơn, đẹp hơn là điều đáng chú trọng. Và mục tiêu như ngành văn hóa đưa ra, thì nhấn mạnh vào việc: “Xây dựng môi trường văn hóa lễ hội văn minh, lành mạnh; bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, phong tục, tập quán tốt đẹp của dân tộc và lan tỏa trong đời sống xã hội; từng bước loại bỏ những hủ tục, tập tục, tập quán lạc hậu”. Cùng với đó: “Nâng cao nhận thức, ý thức trách nhiệm của người dân, du khách về xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh khi tham gia lễ hội”.

Chỉ nhắc đến các tiêu chí chung cũng thấy khá cặn kẽ. Theo đó: “Công tác quản lý nhà nước về lễ hội chặt chẽ, đúng quy định của pháp luật; Cơ sở vật chất, trang thiết bị được đầu tư đáp ứng yêu cầu tổ chức lễ hội; Đảm bảo an ninh trật tự, an toàn xã hội; phòng chống cháy, nổ; Vệ sinh an toàn thực phẩm; Vệ sinh môi trường; phòng, chống dịch bệnh; Các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao, vui chơi giải trí vui tươi, lành mạnh đáp ứng nhu cầu hưởng thụ của Nhân dân; Bố trí các khu dịch vụ đảm bảo mỹ quan di tích, lễ hội.

Tổ chức các hoạt động dịch vụ an toàn, thuận tiện cho người dân, du khách khi tham gia hoạt động lễ hội; Các hoạt động kinh doanh dịch vụ tại di tích, lễ hội cam kết tuân thủ các quy định pháp luật về kinh doanh dịch vụ công cộng; Quy định của Ban Tổ chức lễ hội về thực hiện nếp sống văn minh, ứng xử văn hóa; Quan hệ giao tiếp, ứng xử của các chủ thể quản lý và người tham gia trong hoạt động lễ hội bảo đảm văn minh, văn hóa; Tăng cường, đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền về di tích, lễ hội, thực hiện nếp sống văn minh với nội dung, hình thức tuyên truyền đa dạng, phong phú;

Bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trên cơ sở bảo vệ môi trường sinh thái, cảnh quan thiên nhiên; giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển. Bài trừ các hủ tục, tập tục, tập quán lạc hậu, nghi lễ có tính bạo lực, các hành vi phản cảm trái thuần phong, mỹ tục dân tộc trong hoạt động lễ hội”.

Mong ngay từ mùa hội xuân tới, bộ tiêu chí sẽ là cơ sở quan trọng cho các địa phương chấn chỉnh công tác tổ chức lễ hội; Các đơn vị thanh, kiểm tra được chặt chẽ, chi tiết hơn; Sự tham dự, cộng hưởng của các thành phần từ các dịch vụ, người bán hàng, người mua, người đi chơi, đi thăm… cũng có thêm những ràng buộc để từ đó mà điều chỉnh lời ăn tiếng nói, hành vi.  

Để truyền thống thêm mới mẻ, cuốn hút

Nhưng cũng có thể thấy, bộ tiêu chí đặt ra vấn đề rất rộng và đáng suy nghĩ thêm. Cũng như từ văn bản này cần thấy rằng, có những yếu tố nào đó mới, khác cần được khai thác, thúc đẩy hơn. Từ sự bao quát “môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống”, bộ tiêu chí cần quan tâm hơn đến sự phát huy, sáng tạo, đổi mới, cải tiến trong lễ hội mà dường như, ở phần “Tiêu chí về bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong lễ hội” vẫn chưa thật cổ vũ cho vấn đề này.

Tại phần tiêu chí chung, các tiêu chí cuối cùng trong bộ tiêu chí được đề ra: “Bảo tồn, phục dựng bản sắc văn hóa truyền thống địa phương, vùng, miền, dân tộc; Phát huy vai trò của nghệ nhân, người dân, người nắm giữ di sản trong việc trao truyền, gìn giữ, thực hành giá trị văn hóa truyền thống; Thường xuyên tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao truyền thống tại lễ hội”.

Suy nghĩ về nhu cầu đổi mới, sáng tạo được gợi lên, bởi chính trong phần mục tiêu của bộ tiêu chí cũng đề ra với một tinh thần tích cực: “Khuyến khích, định hướng và thúc đẩy các địa phương, Ban Tổ chức lễ hội tiến hành các hoạt động cải thiện và tăng cường chất lượng công tác quản lý lễ hội truyền thống nhằm xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa tinh thần của nhân dân, đồng thời phù hợp với bối cảnh kinh tế - xã hội đất nước”.

Qua nhiều lễ hội truyền thống, có thể thấy nét xưa được trân trọng phục hồi, tái hiện, nhưng tính mới mẻ, hiện đại, đương đại vẫn chưa được chú trọng nhiều. Có thể đặt ngược vấn đề lại rằng, đã gọi là lễ hội truyền thống thì cứ làm đúng truyền thống, đừng làm mới, làm thêm cái gì cả. Nhưng nếu không thúc đẩy vấn đề tìm tòi, sáng tạo thì cũng có thể lỡ những cơ hội quý báu để làm cho đa dạng hơn, cuốn hút hơn, kinh tế hơn một sự kiện văn hóa truyền thống của địa phương, của cộng đồng.

Nhất là, lễ hội truyền thống được tái hiện trong đời sống đương đại, thì những yếu tố văn hóa, nghệ thuật hiện đại, đương đại cũng rất nên được tham khảo, khai thác, vận dụng một cách phù hợp, hài hòa. Muốn như vậy thì những tiêu chí về vấn đề này nhằm xây dựng “môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống” nên được phát huy, trên tinh thần môi trường văn hóa đó không chỉ sạch, đẹp, nghiêm ngắn, văn minh mà càng phải hay, thú vị, hấp dẫn.

Như vậy, ngoài sự chú trọng bảo tồn, phục dựng, phát huy vai trò nghệ nhân, người nắm giữ di sản, tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ…, thì không thể không khuyến khích những sáng tạo, những cách làm mới khiến cho lễ hội thêm đặc sắc, phong phú, cuốn hút trên cái nền của truyền thống. Ví dụ, ngoài các chương trình lễ, rước, các trò chơi dân gian, diễn xướng truyền thống, thì cũng nên nghiên cứu phát triển các “món ăn tinh thần” khác, như các chương trình, tiết mục diễn xướng hiện đại khai thác vốn cổ địa phương; Các triển lãm nghệ thuật nhiếp ảnh, mỹ thuật với chủ đề văn hóa, lịch sử, con người của vùng đất sở tại;

Các festival, liên hoan văn hóa, nghệ thuật được tổ chức trong khuôn khổ lễ hội, nhất là các lễ hội quy mô lớn rộng của vùng, diễn ra trong nhiều ngày; Các chương trình sân khấu hóa, sân khấu thực cảnh như đã được quan tâm ở một số địa phương thời gian qua; Những hình thức tranh tường, lắp đặt các mô hình hoành tráng, nghệ thuật ánh sáng, nghệ thuật trang trí trong các không gian mang tính quảng trường, âm thanh công nghệ hiện đại…

Đặc biệt trong hoàn cảnh hiện nay, khi các giá trị văn hóa truyền thống được khuyến khích khai thác, vận dụng để tạo ra những giá trị, sản phẩm, tác phẩm văn hóa, nghệ thuật mới phục vụ đời sống đương đại, công chúng hôm nay.

Cũng như, khi lễ hội đang được quan tâm đưa vào hoạt động du lịch, những đặc thù độc đáo của lễ hội được coi như tiềm năng du lịch đặc sắc của mỗi vùng miền, địa phương, thì sự sáng tạo của lễ hội có thể thêm kích cầu du lịch.

Vấn đề khuyến khích sáng tạo cho lễ hội truyền thống, có thể nói, chưa được đề cập nhiều trong “Bộ tiêu chí về môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống”. Rất cần từ ý nghĩa rộng “môi trường văn hóa” mà dành thêm những tiêu chí cho sự gợi mở, kích thích sáng tạo, để cùng tôn vinh và phát triển văn hóa.